Një burrë me pallto të gjatë, flokë të dendur dhe faqe të fundosura gjunjëzohet në buzë të një varri masiv, i dorëzuar fatit të tij. Dhjetëra kufoma pranë tij dhe nazisti i armatosur që i ka drejtuar armën në kokë nuk lënë vend për dyshim – burri e di se jeta e tij ka marrë fund. Identiteti i viktimës mbetet i panjohur deri më sot – por identiteti i autorit të krimit tani konsiderohet 99% i sigurt.
Burri gjakftohtë me armë ka shumë të ngjarë të jetë krimineli nazist i luftës Jakob Ohnen, sipas historianit gjerman Jürgen Mattheus.
Zbulimet e fundit nga ish-kreu i departamentit të kërkimit të Muzeut Memorial të Holokaustit të Shteteve të Bashkuara u botuan së fundmi në revistën Zeitschrift für Geschichtswissenschaft (Revista për Shkencën Historike) të botuar nga Metropol Verlag. “Ky është një hap i madh drejt kuptimit të realitetit historik të Holokaustit”, tha Mattheus për DW.
Fotografia është një nga imazhet më të famshme të Holokaustit, e njohur si “Hebreu i fundit në Vinnytsia“. Fotografia doli në dritë për herë të parë në vitin 1961, gjatë gjyqit të kriminelit nazist të luftës Adolf Eichmann në Izrael. Megjithatë, deri më tani, dinim shumë pak për të – dhe disa nga ato që “dinim” rezultuan të pavërteta.
Agjencia United Press International (UPI), e cila publikoi foton në atë kohë, e kishte marrë atë nga Al Moss, një i mbijetuar i Holokaustit. Moss tha se e kishte marrë atë në Mynih në vitin 1945, menjëherë pas çlirimit të tij nga trupat amerikane, dhe ia kishte dhënë UPI-t.
Hebreu i fundit i Berdichev-it
Megjithatë, në vitin 2023, Mateusz zbuloi se fotografia nuk ishte bërë në Vinnytsia, siç besohej më parë, por në Berdichev, rreth 150 kilometra larg Kievit.
Zbulimi ishte mjaft i rastësishëm. Disa vjet më parë, Muzeu Memorial i Holokaustit në SHBA mori ditarët e luftës të ushtarit austriak të Wehrmacht-it Walter Materna, i cili shërbeu në Berdichev në vitin 1941. Ditarët gjithashtu përmbanin të njëjtën foto – dhe me cilësi shumë më të mirë. Në anën e pasme shkruhej: “Fundi i korrikut 1941. Ekzekutimi i hebrenjve nga SS në fortesën e Berdichev. 28 korrik 1941.”
Kërkimi për ekzekutorin
Në fund të vitit 2023, Matheus publikoi gjetjet e hulumtimit të tij në revistën Studime të Holokaustit dhe Gjenocidit.
Pas botimit të revistës, historiani mori shumë raporte nga lexuesit që pretendonin se e kishin njohur autorin e krimit. Një profesor në pension i shkroi se ky “imazh i tmerrshëm” e kishte përndjekur familjen e tij për dekada, “sepse tregon një anëtar të SS që duket si xhaxhai i gruas sime, i cili ishte atje si anëtar i Einsatzgruppe C në atë kohë”.
Ky “xhaxha” ishte Jakobus Onen, i lindur në vitin 1906 në fshatin Tichelwarf pranë kufirit holandez. Ai studioi frëngjisht, anglisht dhe sporte në Göttingen, me qëllim që të bëhej mësues. Në vitin 1931 ai u bashkua me SA, organizatën paraushtarake të partisë naziste, dhe një vit më vonë u transferua në SS. Në qershor 1941 ai u bë anëtar i Einsatzgruppe C, një njësi që kreu vrasjet masive të qindra mijëra hebrenjve në Evropën Lindore.
“Bashkimi i tij me SA dhe më vonë me SS dhe karriera e tij studentore në Göttingen – ku lëvizja studentore naziste ishte jashtëzakonisht e fortë – tregojnë qartë procesin e nazizmit që kaloi Onen”, vëren Matthaus.
Inteligjenca artificiale konfirmoi identitetin e Onen
Onen u vra në betejë në gusht të vitit 1943. Dhe motra e tij kishte shkatërruar një koleksion letrash të tij, në mënyrë që faktet të mos mund të krahasoheshin me dëshmitë e tij.
Pavarësisht pengesave, ekspertët e inteligjencës artificiale dhanë një kontribut vendimtar në identifikimin e tij. Duke përdorur softuer për njohjen e fytyrës bazuar në inteligjencën artificiale, ata arritën ta identifikonin vrasësin me një shkallë shumë të lartë sigurie, falë kryesisht profesorit që njohu të afërmin e tij dhe dërgoi fotot e tij për krahasim.
Viktima mbetet e panjohur
Emri dhe detajet biografike të ekzekutorit tani dihen. Megjithatë, viktima mbetet e panjohur – si në shumë raste të tjera – edhe pse fytyra e tij është qartë e dukshme në fotografi. Kjo nuk është për t’u habitur, shpjegon Matthaus, duke pasur parasysh se nazistët qëllimisht nuk i regjistruan emrat e atyre që ekzekutuan në Evropën Lindore.
“Në vitet e fundit, ka pasur një përpjekje të madhe për të identifikuar viktimat. Kush ishin këta njerëz? Pjesa më e madhe e hulumtimit është bërë falë kontributeve të të mbijetuarve, të cilët i njohin fytyrat nga fotografitë, dëshmitë dhe arkivat”, thotë ai.
Megjithatë, historiani është “optimist i kujdesshëm” se inteligjenca artificiale, hulumtimi kolektiv dhe bashkëpunimi ndërdisiplinor një ditë do të jenë në gjendje të zbulojnë identitetin e viktimës në fotografi, si dhe të ndihmojnë në zgjerimin dhe thellimin e hulumtimit historik mbi Holokaustin.
“Shumë gjëra varen edhe nga vullneti i shoqërisë – jo vetëm i politikanëve, por edhe i vetë njerëzve dhe familjeve, të cilët duhet të përballen me të kaluarën e tyre”, përfundon historiani.
