TIRANË- Në Sazan, një ishull i vogël pranë bregdetit shqiptar, peizazhi është si nga epoka e Jurassic. Ferrat, livanda gjigande, rozmarina e deri te dafina, rritet mbi malin në qendër të tij. Pamja nga maja, me perëndimet dramatike të diellit është e një bukurie trullosëse.
Shqiptarët e quajnë Sazanin “Ishulli i Trumpëve”. Deri më tani pothuajse i paprekur nga zhvillimet, ishulli është në prag të shndërrimit në një “Mekë” të turizmit ultra-luksoz, një tjetër pronë në portofolin e Ivanka Trump dhe Jared Kushner. Kur foli në podcast-in e Lex Fridman në korrik 2024, Ivanka mezi e fshihte entuziazmin: “Po punoj me bashkëshortin tim, kemi këtë ishull me 1,400 hektarë në Mesdhe dhe po sjellim arkitektët më të mirë, markat më të mira të turizmit” tha ajo. “Do të jetë diçka e jashtëzakonshme.”
Kur fola me Kushner në telefon po atë muaj, ndjeva entuziazmin e tij euforik për Sazanin, të cilin e shihte si një lloj thesari. Ai tha se synon të krijojë “resortin ideal ku do të doja të isha me familjen dhe miqtë”.
Para se të vizitoja ishullin, isha magjepsur nga ideja e eksplorimit të rreth 65 kilometrave shtigje, ngjitjes në malet e mbuluara me pyje tropikale dhe zbulimit të rrugëve ujore me emra si Gjiri i Parajsës, Gryka e Ferrit, Gjiri i Djallit dhe Plazhi i Admiralit. Doja ta shihja përpara se fraza “po shkoj në Sazan” të bëhej privilegj i të pasurve.
Kur mbërrita atje, në një ditë të kthjellët të korrikut 2024, zbulova që ishulli nuk është vend ku mund të humbësh lehtësisht: është i mbushur me tabela me kafka dhe kocka, që paralajmërojnë për minat nëntokë. Udhërrëfyesi im, Arbër Celaj, një komandant në marinën shqiptare, më ndaloi të shkoja shumë larg. Nuk donte të merrte ndonjë qortim nga eprorët e tij.
Sazani ndodhet mes detit Adriatik dhe detit Jon, në një pozicion strategjik në hyrje të gjirit të Vlorës, në ngushticën e Otrantos që ndan Italinë nga Shqipëria. Por siç më shpjegoi Celaj, “klima e Sazanit nuk është mesdhetare – është subtropikale. E shikon nga bimësia. Biodiversiteti është i çmendur.” Vërtet, terreni dukej si i dalë nga kompjuteri i Spielberg-ut: një xhungël me frashër të mëdhenj, dushqe të forta, pisha detare dhe lisa të egër.
Duke qenë se nuk mund të devijoja nga shtigjet e sigurta, u mjaftova duke i soditur nga larg shkurret e rralla dhe livadhet e gjata që shtriheshin deri te ujërat ngjyrë bruz. Ishte si të kundroje lindjen e universit, ndërsa shihje krijimin e atij peizazhi. Edhe Kushner kishte mbetur pa fjalë kur e kishte parë për herë të parë në vitin 2021. Më tha: “U habita që ekzistonte diçka e tillë në mes të Mesdheut dhe nuk ishte zhvilluar.” Aprovimi paraprak nga qeveria shqiptare për projektin e Kushner-it u dha më 30 dhjetor 2024.
Bisedën e fundit me Kushner dhe bashkëpunëtorin e tij Asher Abehsera, CEO dhe bashkëthemelues i Affinity Global Development, e pata në korrik 2024. Zëdhënësi i Affinity Partners, firma me bazë në Miami që drejtohet nga Kushner dhe menaxhon 4.6 miliardë dollarë, nuk u përgjigj ndaj asnjë emaili apo mesazhi për komente mbi projektin.
Ironikisht, Sazani ka mbetur i virgjër falë komunizmit. Gjatë periudhës 1946–1991, Shqipëria njihej si “Koreja e Veriut e Europës” dhe Sazani u bë simboli i izolimit ekstrem: një fortesë ushtarake e pakalueshme, që diktatori Enver Hoxha, mburojë kundër një sulmi të mundshëm nga NATO apo traktati i Varshavës.
Për dekada, ushtarët në ishull prisnin një sulm, vëzhgonin horizontin, dëgjonin për ndonjë nëndetëse që do të dilte nga thellësitë e Adriatikut. Ishulli kishte një bazë ushtarake me banesa, teatër, shkollë dhe spital. Nga vitet ’70, rreth 150 familje ushtarake jetonin atje pa kontakt me tokën. “Por ishin të privilegjuar. Kishin ushqim, veshmbathje, shkollim, pajisje,” më tha Celaj. Pritja përfundoi me rënien e regjimit në 1991.
Duke ecur në një shteg me udhërrëfyesin, hasëm disa strehime kundër bombave dhe tunele për furnizime e municione, të projektuara si vendstrehime në rast të një lufte guerrile. Celaj më tha se ka rreth 16 kilometra tunele, të banuara sot nga lakuriq nate, nëpërka dhe lepuj të egër. Rreth 3,600 bunkerë gjenden në Sazan, kërpudha prej betoni të blinduara që shfaqen mes bimësisë apo qëndrojnë mbi maja malesh si vrojtues kundër aeroplanmbajtëseve të imagjinuara amerikane apo fregatave sovjetike. Disa prej tyre do të ruhen dhe do të integrohen në projektin e ri, sipas Kushner.
Pyeta Çelajn për tabelat paralajmëruese për mina. “Nuk janë saktësisht mina tokësore,” tha. “Ishulli është plot me municione të pashpërthyera, ka ende shumë zona për të pastruar.” Ai tregoi një humnerë në bregun lindor, ku Affinity Partners synon të ndërtojë një pjesë të madhe të resortit. “Janë mbetje nga vitet ‘90,” vazhdoi Celaj, “kur kriminelë sulmuan ishullin para syve të ushtrisë, duke plaçkitur depot e armëve.” Në fund armiku kishte ardhur, por me barka të vogla dhe duke folur të njëjtën gjuhë si ushtarakët që prisnin në ishull.
Sot, ishulli kontrollohet nga Forcat e Armatosura Shqiptare. Patrullohet nga tre marinarë që ecin mes molëve të ndryshkura të Gjirit të Shën Nikollës.(Porti ku Affinity do të ndërtojë marinën kryesore për jahtet, sipas Abehsera)
Shqipëria është ngjitur në renditjet më prestigjioze të turizmit falë kryeministrit Edi Rama, që e ka kthyer vendin në një “tigër ekonomik të Ballkanit”.
E pyeta Ramën nëse e shqetëson ndonjë përplasje politike për projektin e ri. Ai më tha se vendi i tij “nuk mund të mos e shfrytëzojë një dhuratë si Sazani” dhe shtoi: “Na duhet turizëm luksoz siç i duhet ujë shkretëtirës.” Nuk i trembet as polemikave, sidomos “nëse ndihmojnë për të tërhequr vëmendje dhe investime.”
Kushner e përshkruan Ramën si “një partner të shkëlqyer” dhe “shumë vizionar”. “Po ndërtojnë një aeroport pikërisht atje [në zonën e Vlorës],” më tha ai në korrik 2024.
Shqipëria nuk është i vetmi interes i Kushner-it. Ai po synon edhe Serbinë, ku Affinity planifikon të shndërrojë ish-ministrinë e mbrojtjes në një hotel luksoz. Ndërmjetësi i tyre është ish-ambasadori amerikan Richard Grenell, i cili ka bashkëpunuar me Kushner që nga koha e presidencës së Trump për Serbinë dhe Kosovën nga viti 2019 deri në 2021. Sipas New York Times, ndërsa Grenell ishte i dërguar special në rajon, ai zhvilloi edhe projektin e përbashkët për investimin amerikan në ish-godinën e ministrisë së mbrojtjes. Pas asaj, bashkoi forcat me Kushner në marrëveshjen e re të biznesit dhe tani është partner me Affinity. (Kushner më tha se ishte Grenell që i sugjeroi të investonte në Shqipëri.)
Presidenti i Serbisë, oportunisti Aleksandar Vuçiç, pa te Grenell dhe Kushner një shans për t’u afruar me Trump nëse ai fitonte rizgjedhjen, sipas Financial Times. Në fakt, Vuçiç po luan një lojë të rrezikshme: përveçse po i afrohet rrethit të ngushtë të Trump, ai ka refuzuar të vendosë sanksione ndaj Rusisë pas pushtimit të Ukrainës.
Në maj 2024, ai shtroi tapetin e kuq për udhëheqësin kinez Xi Jinping, qeveria e të cilit ka bërë investime të mëdha infrastrukturore në Serbi, raportoi Reuters. Gjatë gjithë kohës, Vuçiç vazhdon të shprehë dëshirën e tij për t’u bashkuar me Bashkimin Europian, por refuzon të përmbushë kushtin kryesor të Brukselit: njohjen e kufijve dhe pavarësinë e Kosovës.
Gjatë një bisede me Ramën, unë e pyeta se çfarë roli mund të luajnë investimet amerikane në gjeopolitikë. Ai m’u përgjigj se ishte “thjesht biznes”, por nuk ma mohoi se mund të çojnë përpara edhe një strategji politike më të gjerë. “Duhet ta mbajmë Serbinë në sferën perëndimore dhe ta heqim nga ndikimi i Moskës,” më tha. Në një intervistë për Financial Times në Korrik 2024, edhe Grenell tha se investime si ai në ish-godinën e Miistrisë së Mbrojtjes e afrojnë Serbinë me Shtetet e Bashkuara.
Kushner, i cili shërbeu si këshilltar i lartë i Trump nga viti 2017 deri në vitin 2021, mohoi të ketë përdorur pozicionin e tij për të negociuar ndonjë plan për zhvillimin e Sazanit kur folëm në korrik 2024. “Nuk e kam takuar kurrë kryeministrin Rama kur isha në qeveri”, më tha Kushner. “Por edhe nëse e kam takuar, nuk është konflikt interesi. Njerëzit që shërbejnë në qeveri, ndërtojnë marrëdhënie të ndryshme.” Ai pretendoi se interesi në Serbi dhe Shqipëri “po rritet jashtëzakonisht shumë” si rezultat i marrëveshjeve të pasurive të paluajtshme të kompanisë së tij.
Bisedimet për Sazanin ishin të fshehta. Publiku dhe deputetët nuk u informuan për marrëveshjen 1.4 miliardë dollarëshe deri sa u botua në media.
Ministrja për Turizmin dhe Mjedisin, Mirela Kumbaro e vendimin e Ramës për një marrëveshje me Kushner, e cila u kritikua nga opozita, duke thënë: “Nuk mund të konkurrojmë me Italinë, Kroacinë e Greqinë për turizmin masiv. Nuk kemi infrastrukturën dhe eksperiencën e mjaftueshme. Duhet të fokusohemi te cilësia. Në vlerë dhe jo në sasi. Më shumë fitime dhe më pak probleme.”
Sipas mediave lokale, gati 12 milionë vizitorë të huaj udhëtuan për në Shqipëri në vitin 2024, një rritje prej 15% krahasuar me vitin e kaluar. Kjo është “shumë për ne dhe do të thotë edhe shumë ndotje”, tha Kumbaro. “Sazani është zgjidhja ideale. Receta ideale: turizmi natyror dhe luksoz.” Ajo ishte entuziaste për projektin, duke shpjeguar se Affinity po punon ngushtë me agjencinë qeveritare përgjegjëse për investimet strategjike, që do të thotë ato që tejkalojnë 15 milionë euro.
Kompromisi është i konsiderueshëm: zero taksa gjatë fazës së ndërtimit dhe shteti kujdeset për të gjithë infrastrukturën, përfshirë ujin, energjinë elektrike dhe kanalizimet, sipas Kumbaros. Çdo gjë tjetër – dielli, deti, foka-murg dhe xhungla subtropikale – është tashmë aty.
Por pikërisht kjo është ajo që shqetëson ambientalistët si Olsi Nika, biolog detar dhe drejtor i shoqatës EcoAlbania. “Kjo zonë është pjesë e Parkut Kombëtar Detar Karaburun-Sazan. Kjo do të thotë se plazhet dhe ujërat në një rreze prej 2 kilometrash nga bregu janë të mbrojtura.” tha ai. “Çfarë do t’i bëjnë punimet publike, doket, jahtet, shkarkimet e ujërave të ndotura këtij vendi të mbrojtur?”
Abehsera, CEO i Affinity më tha se kompania e tij kishte kontraktuar firmën globale Arup për zhvillim të qëndrueshëm, si këshilltare e projektit. “Parimet e tyre janë të fokusuara në respektimin e ekologjinë lokale dhe të ambjentit” thotë Abehsera.
Kushneri e kishte përgjigjen gati për këtë temë. “Kur njerëzit paralajmërojnë zhvillimin e një zone, të gjithë frikësohen”, tha ai në korrik 2024. “Të gjithë mendojnë më të keqen. Por, sapo të shohin planet që kemi, mënyrën se si po i projektojmë, mënyrën se si po tregohemi besnikë dhe të kujdesshëm ndaj mjedisit përreth nesh, mendoj se njerëzit do të jenë shumë, shumë të kënaqur. Dhe përsëri, me zhvillimin, nuk i bën dot të gjithë të lumtur.”
Kur e takova Abehseran për një drekë në Vlore në gusht 2024, ai më dha një imazh paraprak të planeve për zhvillimin e ishullit. Hoteli, tha ai, do të ishte një “xhevahir në Mesdhe”. Kjo është edhe përgjigjja për njerëzit që pyesin: “Çfarë nuk kam parë ende unë?”
Dizajni i hotelit nuk do t’i “imponohej” natyrës; ndërtesat do të ishin “të skalitura ose edhe të zbukuruara nga natyra”. Do të ndihesh “më shumë sikur po banon në një pemë të bukur”.
Por unë kisha vështirësi ta përfytyroja. E pyeta nëse ishulli do të mbetej i vizituar për njerëzit normalë, për vendasit që duan të shfrytëzojnë plazhet e tij. “Mendoj se të gjithë duhet të kenë mundësinë të vizitojnë ishullin”, më tha ai.
Por Kushneri ishte dyshues. “Po krijojmë një produkt super luksoz… Një nga gjërat më tërheqëse në ishull është privatësia… Por mendoj gjithashtu se ka disa zona të ishullit që mund t’i ndërtojmë, të cilat do t’u japin njerëzve mundësinë të vijnë për ta vizituar dhe të shijojnë disa nga ushqimet dhe shtigjet e tij.”
Në fund të ditës u kujtova për një bisedë që kisha bërë me udhërrëfyesin tim Çelaj. Ai më tregoi se deri ca vite më parë ushtarët që patrullonin këtej, tregonin se kishin parë një gomar ngjyrë gri mes fiqve të egër, diku afër Grykës së Ferrit. Pastaj ai ishte zhdukur. Mos ndoshta ishte thjesht një gojëdhënë? Ose ndoshta gomari i vogël ngjyrë gri mund të ketë vdekur bashkë me misterin e ishullit – bastioni i fundit i egërsisë mesdhetare, i pushtuar pa u qëlluar as edhe një plumb. Mjaftoi që Ivanka dhe Jared të zbrisnin nga helikopteri dhe t’ia bënin: “Wow!”/ Lapsi.al/ Materiali u publikua nga reportagen.com
