SHPATI PËR ARSIMIN DHE SHKOLLËN SHQIPE
Në zbatim të vendimeve të Kongresit të Elbasanit (2 shtator 1909), më 1 dhjetor 1909 në qytetin e Elbasanit u çel shkollë e parë e mesme profesionale në gjuhën shqipe, për përgatitjen e mësuesve për nevojat e shkollave shqipe në tërë hapsirën ku shtrihej kombi shqiptar, e njohur me emrin Normalja e Elbasanit.
Mbas shumë përpjekjeve për zhvillimin e arsimit dhe shkollave shqipe nga patriotët rilindas elbasanas u realizua kjo ëndërr. Me çeljen e kësaj shkolle i vendoset Elbasanit kurora duke e bërë atë qytet të arsimit dhe kulturës.
Një kontribut të rëndësishëm për përhapjen e mësim-shkrimin dhe çeljen e shkollave në gjuhën shqipe ka dhënë dhe treva e Shpatit.
Në gjysmën e dytë të shek.XIX,në Shpat fillon fshehurazi leximi dhe shkrimi i gjuhës shqipe.Për lexim-shkrimin fshehtas të gjuhës shqipe kanë shërbyer edhe shkollat greke të çelura në fshatrat e Shpatit ,shkolla e Shtërmenit që filloi mësimin në vjeshtën e vitit 1881 me mësues Papa Jani Xhuvani, shkolla e Valshit çelur në shtator 1898 me mësues Stefan Papamihalin, shkolla e Shelcanit çelur në janar 1899 me mësues papa Dhimitrin.
Krahas këtyre qendrave mësuesit shëtitës Hysen Ceka nga Elbasani nip prej nëne nga Shpati dhe Gori Leka shpatarak kalonin nga fshati në fshat në tërë krahinën e Shpatit për t’u mësuar djemve shpatarakë të lexonin dhe të shkruanin shqip. Ishin ata djem që kishin mësuar nga këta mësuesi leximin dhe shkrimin e shqipes dhe që u provuan nga një komision i ngritur nga klubi “Bashkimi” për të dhënë mësim në fshatrat e Shpatit.
Ky komision vendosi që: Jakov Dervishi, Mihal Panxhi, Mihal Dedja dhe Pren Qosja, janë të aftë për të dhënë mësim në këto fshatra. Mësimi filloi në vjeshtën e dytë të vitit 1908. Në përfundim të vitit shkollor, më 29 qershor 1909, rreth 70 djem të shoqëruar nga mësuesit e tyre dhe paria e krahinës, veshur me kostumin shpatarak, me qeleshe që zbardhnin si vetë majat e maleve nga vinin japin provime pranë klubit “Bashkimi” Elbasan.
Kur filloi mësimi në shkollën Normale u regjistruan 111 nxënës, nga të cilët 50 nga Elbasani, Dibra 7, Shpati 6, Gjilani 5, Vuçiterni 5, Tirana 4, Shkupi 4, Libohova 3, Përmeti 3, Gjakova 3, Mitrovica 3, Gjirokastra, Prizreni, Starova, Shkodra dhe Presheva nga 2 nxënës; Berati, Peqini, Ipeku, Delvina, Picari, Struga dhe Kavaja nga 1 nxënës. Më 25 qershor 1910 në ceremoninë e përfundimin e vitit të parë mësimor u shpërndanë dëftesat dhe çmimet për nxënësit më të mirë të shkollës, ndërmjet të cilëve u vlerësuan me çmim të dytë nxënësi Grigor Bezhani Shpataraku dhe me çmim plotësues Kostë Vasil Doka. Në vitin 1924 përfundon matura e parë e plotë e Normales. Ndër maturantët e parë ishte shpataraku Petër Elezi Mësues i Popullit, patrioti dhe gjuhëtari i shquar. Mbas çlirimit, pothuajse në të gjithë fshatrat e krahinës u çelën shkolla fillore,me përjashtim të disa fshatrave të vegjël. Në kushte të tilla lindte nevoja për lokale dhe mësues. Ndërtesat u siguruan në ambientet e kishave dhe banesave private kurse mësues u emëruan normalistët e rinj. Në fshatin Seltë emërohet mësues Kostandin Panxhi që dha kontribut jo vetëm si mësues por edhe skulptor duke na lënë bustet e shkollave: Jeronim de Rada, Thoma Kalefi, Bardhyl Popa, Sul Misiri etj. Normalisti tjetër shpatarak Jani Berdufi mësues në fshatin Pashtresh ka kontribuar në fushën e arsimit si mësimdhënës dhe drejtues në seksionet e arsimit të rretheve të Ersekës, Pogradecit dhe Gramshit. Ka dhënë ndihmesën e tij në sportin e futbollit si futbollist i ekipit të Elbasanit qysh nga viti 1940 por dhe drejtues i ekipeve të futbollit në rrethet ku ka shërbyer.Disa nga normalistët shpatarakë u specializuan në profesione të tjera, Spiro Dedja mjek dhe Spiro Dedja inxhiner artilerie.Kanë përfunduar studimet në Normalen e Elbasanit dhe në vazhdim pedagogjiken “Luigj Gurakuqi” me qindra nxënës nga Shpati, të cilët kanë dhënë mësim në këtë trevë dhe jashtë saj. Mjafton të japim vetëm një shembull nga njësia administrative Zavalinë më e vogla nga njësitë administrative që përfshihen në trevën e Shpatit kanë përfunduar degën e mësuesisë 93 mësues,nga të cilët 65 me arsim të lartë dhe janë në përfundim të studimeve të larta 20 studentë.
https://filipberdufi.wordpress.com/2025/11/30/shpati-per-arsimin-dhe-shkollen-shqipe/
Nga Filip Berdufi
